Ένα μνημείο με σημαντική ιστορική και θρησκευτική σημασία, με το καμπαναριό, που αποτελεί σύμβολο της πόλης.
Ο ρυθμός του ναού είναι τρίκλιτη βασιλική καμαροσκέπαστη με δάπεδο μαρμαρόστρωτο και δίρριχτη στέγη, σκεπασμένη με πλάκες σχιστόλιθου πρώτα και με κεραμίδια αργότερα. Έχει πρόναο και νεότερες πλαϊνές επεκτάσεις. Στα δύο κλίτη του έχει δύο παρεκκλήσια: του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και της Παναγίας. Στη μία πλευρά του εξωτερικού χώρου βρίσκεται το καμπαναριό, σήμα κατατεθέν την Κοζάνης.
Ιστορία του ναού
Η ανέγερση του κτιρίου, η οποία αναγράφεται στην κεντρική και την πλαϊνή είσοδο του ναού, ξεκίνησε στα 1664 με την πρωτοβουλία και τη φροντίδα του Χαρισίου Τράντα, γιου του Ιωάννη Τράντα. Ο ίδιος μερίμνησε και για την εκλογή της θέσης του ναού, στο κέντρο της πόλης.
Στα μέσα του 18ου αιώνα, η οικονομική και οικοδομική ανάπτυξη της Κοζάνης, έφερε και την πληθυσμιακή αύξηση του χριστιανικού στοιχείου με αποτέλεσμα ο ναός να μην επαρκεί για την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών των πιστών. Γι αυτό το λόγο, ήταν επιτακτική η ανάγκη για ανέγερση ενός νέου, μεγαλύτερου και ευπρεπέστερου, ναού. Οι Οθωμανοί όμως δεν το επέτρεψαν. Ωστόσο, το 1721 δόθηκε η άδεια για την επιδιόρθωση των τοίχων του ναού για ζημιές που προκλήθηκαν από σεισμό. Οι εργασίες όμως, δεν στάθηκαν εκεί. Στην πραγματικότητα έγινε εκ βάθρων ανακαίνιση του ναού, ίσως και κάποια διεύρυνσή του, γεγονός που ενισχύεται από τη διαφορετικότητα αρχιτεκτονικών στοιχείων και από τις τοιχογραφίες, καθώς κάποιες είναι φτιαγμένες με άλλη τεχνοτροπία.
Το 1916 έγινε επέμβαση στο ναό από το μητροπολίτη Φώτιο Μανιάτη, που είχε ως αποτέλεσμα την αλλοίωση της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας του και την καταστροφή εξαιρετικών τοιχογραφιών.
Το 1926 με Προεδρικό Διάταγμα «Περί ανακηρύξεως ιστορικών και αρχαιολογικών μνημείων», ο ναός ανακηρύχθηκε διατηρητέο ιστορικό και αρχαιολογικό μνημείο και στις 9 Απριλίου 1953 με βασιλικό διάταγμα του Βασιλέως των Ελλήνων Παύλου, ο Άγιος Νικόλαος καθιερώθηκε ως πολιούχος και προστάτης της πόλεως της Κοζάνης. Η μνήμη του γιορτάζεται στις 6 Δεκεμβρίου με κάθε επισημότητα και πλήθος κόσμου.
Με το πέρασμα των χρόνων, υπήρξαν μεγάλες φθορές και η ανάγκη για επισκευή ήταν άμεση. Το καλοκαίρι του 1986 άρχισαν οι εργασίες επισκευής, αναπαλαίωσης και αποκατάστασης του ναού εξωτερικά και εσωτερικά. Με το πέρας των εργασιών, ο ναός απέκτησε μορφή αντάξια της ιστορίας του και της μεγαλοπρέπειας του.
Το καμπαναριό, σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή, χτίστηκε το 1855, πλησίον του δημαρχείου της πόλης. Έχει ύψος 26 μέτρα και σήμερα αποτελείται από 7 ορόφους, τρούλο και τετράπλευρο ρολόι. Ο έβδομος όροφος προστέθηκε το 1939, οπότε και τοποθετήθηκε το νέο ρολόι τεσσάρων όψεων, ενώ το 1954 επανεγκαταστάθηκε ο τρούλος.
Διάκοσμος και κειμήλια
Εξωτερικά ο ναός δεν παρουσιάζει κανένα εξαιρετικό ενδιαφέρον. Το ίδιο συμβαίνει με όλες σχεδόν τις μεταβυζαντινές εκκλησίες της βόρειας Ελλάδας. Εκείνο όμως, που εντυπωσιάζει ιδιαίτερα είναι ο εσωτερικός του διάκοσμος.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα φορητά διακοσμητικά στοιχεία. Φορητές εικόνες, πολυέλαιοι, ορειχάλκινα κηροπήγια, αργυρές καντήλες, ο χρυσοκέντητος επιτάφιος θρήνος και πλήθος από ιερά σκεύη, κοσμήματα, άμφια και άλλα κειμήλια.
Υπάρχουν επίσης αξιόλογα ξυλόγλυπτα, όπως το τέμπλο, ο επισκοπικός θρόνος, ο βασιλικός θρόνος, ο άμβωνας και το κιβώριο τής άγιας τράπεζας. Το έτος κατασκευής και ο τεχνίτης είναι άγνωστα. Ορισμένα τεχνικά γνωρίσματα τους όμως, τα κατατάσσουν στην τεχνοτροπία των 17ου και 18ου αιώνα.
Ρόδακες, φύλλα ακάνθου και αμπέλου, εξωτικά πτηνά, λιοντάρια και δράκοι, άγγελοι, χερουβείμ και ανθρώπινες μορφές και μία μυστηριώδης γυμνόστηθη φτερωτή γυναίκα στις γωνίες του επισκοπικού θρόνου και του κιβωρίου, είναι τα σπουδαιότερα από τα διακοσμητικά στοιχεία.
Οι τοιχογραφίες ιστορήθηκαν από τους Γιαννιώτες αδελφούς Νικόλαο και Θεόδωρο στα 1730. Η μεγάλη επιφάνεια που προσφερόταν για αγιογράφηση επέτρεψε τον άνετο χειρισμό της θεματογραφίας και την ανάπτυξη πλήθους παραστάσεων από το βίο και τα μαρτύρια του Χρίστου, το βίο της Παναγίας, το βίο και τα μαρτύρια αγίων, αποστόλων, προφητών κ.ά. Η διάταξη τής θεματογραφίας έχει για βάση τους θόλους και τους τρούλους· σε κάθε θόλο και σε κάθε τρούλο κυριαρχεί μία κεντρική μορφή αγίου πού περιβάλλεται από επιμέρους παραστάσεις από το βίο, το έργο και τα μαρτύρια του αγίου προσώπου που η κεντρική μορφή εικονίζει.
Αξιοσημείωτη είναι η αφθονία του χρυσού τόσο στα ξυλόγλυπτα όσο και στις τοιχογραφίες. Όλα, σχεδόν, τα ξυλόγλυπτα καλύπτονται από λεπτό φύλλο χρυσού, ενώ τα φωτοστέφανα των κεντρικών μορφών των τοιχογραφιών στους τρούλους και στους θόλους καλύπτονται από μονοκόμματες χρυσές πλάκες. Τo στοιχείο αυτό φανερώνει την ευημερία της Κοζάνης και τη βαθιά πίστη και ευσέβεια του λαού της την εποχή εκείνη.